Merukhand alankar







       मित्रो संगीत तो महासागर है जो इसमे डूब गया वही तर गया।  वैसे तो मै बांसूरी बजाता हु, पर मुझे पूरा विश्वास है की, मै अब जो अलंकार दुंगा वह किसी भी स्वर वाद्य पर बजाये जा सकते है/गायें जा सकते है। गुनी जन कहते है यह अलंकार स्वर ज्ञान के समीप पहुंचनेमे बहुतही लाभकारी है। हम जानेंगे की, मेरुखंड अलंकार बनाते कैसे है।  उदाहरण के लीये हम तीन स्वरो का मेरुखंड बनायेंगे।
जैसे की, सारेग ईन तीन स्वरो को लेकर,

सा से आरोह शुरु करेंगे तो  : सारेग
रे से शुरु करें                        : रेगसा
फीर ग से                              : गसारे
ग से अवरोह शुरु करें           : गरेसा
रे से शुरु करें                         : रेसाग
फीर सा से                              : सागरे

     तीन स्वर समूह को लेकर अलंकार बनायेंगे तो छह स्वर समुह बनेंगे। हम यहा आरोह-अवरोह से बनायेंगे तो तीन अलंकार बनेंगे जीसमें उपरोक्त सारे स्वर समुह आयेंगे। मेरुखंडी अलंकारो का अभ्यास खरज/मंद्र सप्तक के पंचमसे लेकर तार सप्तक के पंचम तक करेंगे।  कहरवा ताल मे अलंकार बजानेमें सहजता होगी।

ताल : कहरवा

मात्रा             : ८
खंड              : २
मात्रा विभाग : हर खंड मे ४।४ मात्रा
सम               : १ मात्रा पे
काल             : ५ मात्रा पे
ताली            : १ मात्रा पे

१   २   ३   ४ । ५   ६   ७   ८
धा  गे  न  तीं । न  क  धिं  न
×                      ०

दो स्वर मेरुखंड :

१: प़ ध़ ध़ नी.।नी.सा सा रे।रे ग ग म।म प प ध
    ध नी नी सां।सां रें रें गं।गं मं मं पं।S S S S
    पं मं मं गं।गं रें रें सां।सां नी नी ध।ध प प म
    म ग ग रे।रे सा सा नी.।नी. ध़ ध़ प़।S S S S

तीन स्वर मेरुखंड :

१: प़ ध़ नी. S ।ध़ नी. सा S ।नी. सा रे S । सा रे ग S
     रे ग म S । ग म प S ।म प ध S ।प ध नी S
     ध नी सां S ।नी सां रें S ।सां रें गं S । रें गं मं S
     गं मं पं S ।पं मं गं S ।मं गं रें S ।गं रें सां S
     रें सां नी S ।सां नी ध S ।नी ध प S ।ध प म S
     प म ग S ।म ग रे S ।ग रे सा S ।रे सा नी. S
     सा नी. ध़ S।नी ध़ प़ S

२: ध़ नी.प़ S ।नी.सा ध़  S ।सा रे नी. S ।रे ग सा S
     ग रे म S ।म प ग S ।प ध म S ।ध नी प S
     नी सां ध S ।सां रें नी S ।रें गं सां S l गं मं रें S
     मं पं गं S l गं पं मं S l रें मं गं S ।सां गं रें S
     नी रें सां S ।ध सां नी S l प नी ध S l म ध प S
     ग प म S । म रे ग S l सा ग रे S l नी. रे सा S
     ध़ सा नी. S । प़ नी. ध़ S

३: नी. प़ ध़ S l सा ध़ नी S l रे नी. सा S l ग सा रे S
     म रे ग S l प ग म S l ध म प S l नी प ध S
     सां ध नी S l रें नी सां S l गं सां रें S l मं रें गं S
     पं गं मं S l मं गं पं S  । गं रें मं S l रें सां गं S
     सां नी रें S l नी ध सां S l ध प नी S l प म ध S
     म ग प S l ग रे म S l रे सा ग S  । सा नी. रे
     नी. ध़ सा S l ध़ प़ नी.




चार स्वर मेरुखंड

१: प़ ध़ नी. सा।ध़ नी. सा रे।नी. सा रे ग।सा रे ग म
     रे ग म प।ग म प ध।म प ध नी।प ध नी सां
    ध नी सां रें।नी सां रें गं।सां रें गं मं।रें गं मं पं
    पं मं गं रें।मं गं रें सां।गं रें सां नी।रें सां नी ध
    सां नी ध प।नी ध प म।ध प म ग।प म ग रे
    म ग रे सा।ग रे सा नी.।रे सा नी. ध़।सा नी. ध़ प़

२: ध़ नी. सा प़।नी. सा रे ध़।सा रे ग नी.।रे ग म सा
     ग म प रे।म प ध ग।प ध नी म।ध नी सां प
     नी सां रें ध।सां रें गं नी।रें गं मं सां।गं मं पं रें
     रें पं मं गं।सां मं गं रें।नी गं रें सां।ध रें सां नी
     प सां नी ध।म नी ध प।ग ध प म।रे प म ग
     सा म ग रे।नी. ग रे सा।ध़ रे सा नी.।प़ सा नी. ध

३: नी. सा प़ ध़।सा रे ध़ नी.।रे ग नी. सा।ग म सा रे
     म प रे ग।प ध ग म।ध नी म प।नी सां प ध
     सां रें ध नी।रें गं नी सां।गं मं सां रें।मं पं रें गं
     गं रें पं मं।रें सां मं गं।सां नी गं रे।नी ध रें सां
     ध प सां नी।प म नी ध।म ग ध प।ग रे प म
     रे सा म ग।सा नी. ग रे।नी. ध़ रे सा।ध़ प़ सा नी.

४: सा प़ ध़ नी.।रे ध़ नी. सा।ग नी. सा रे।म सा रे ग
     प रे ग म।ध ग म प।नी म प ध।सां प ध नी
     रें ध नी सां।गं नी सां रें।मं सां रें गं।पं रें गं मं
     मं गं रें पं।गं रें सां मं।रें सां नी गं।सां नी ध रें
     नी ध प सां।ध प म नी।प म ग ध।म ग रे प
     ग रे सा म।रे सा नी. ग।सा नी. ध रे।नी. ध़ प़ सा


पांच स्वर मेरुखंड

१: प़ ध़ नी. सा।रे S S Sl ध़ नी. सा रे। ग S S S
     नी. सा रे ग।म S S Sl सा रे ग म।प S S S
     रे ग म प।ध S S Sl ग म प ध।नी S S S
     म प ध नी।सां S S Sl प ध नी सां।रे S S S
     ध नी सां रें।गं S S Sl नी सां रें गं।मं S S S
     सां रें गं मं।पं S S Sl पं मं गं रे।सां S S S
     मं गं रे सां।नी S S Sl गं रें सां नी।ध S S S
     रें सां नी ध। प S S Sl सां नी ध प।म S S S
     नी ध प म।ग S S Sl ध प म ग।रे S S S
     प म ग रे।सा S S Sl म ग रे सा।नी. S S S
     ग रे सा नी.।ध़ S S Sl रे सा नी. ध़।प़ S S S

२: ध़ नी. सा रे। प़ S S Sl नी. सा रे ग।ध़ S S S
     सा रे ग म।नी. S S Sl रे ग म प।सा S S S
     ग म प ध। रे S S Sl  म प ध नी।ग S S S
     प ध नी सां।म S S Sl ध नी सां रें।प S S S
     नी सां रें गं।ध S S Sl सां रें गं मं।नी S S S
     रें गं मं पं।सां S S Sl सां पं मं गं।रें S S S
     नी मं गं रें।सां S S Sl ध गं रें सां।नी S S S
     प रें सां नी।ध S S Sl म सां नी ध।प S S S
     ग नी ध प।म S S Sl रे ध प म।ग S S S
     सा प म ग।रे S S Sl नी. म ग रे।सा S S S
     ध़ ग रे सा।नी. S S Sl प़ रे सा नी.।ध़ S S S

३: नी. सा रे प़।ध़ S S Sl सा रे ग ध़।नी. S S S
     रे ग म नी.।सा S S Sl ग म प सा।रे S S S
     म प ध रे l ग S S Sl प ध नी ग।म S S S
     ध नी सां म।प S S Sl नी सां रें प।ध S S S
     सां रें गं ध।नी S S Sl रें गं मं नी।सां S S S
     गं मं पं सां।रें S S Sl रें सां पं मं।गं S S S
     सां नी मं गं।रें S S Sl नी ध गं रें।सां S S S
     ध प रें सां।नी S S Sl प म सां नी।ध S S S
     म ग नी ध।प S S Sl ग रे ध प।म S S S
     रे सा प म। ग S S Sl  सा नी. म ग।रे S S S
     नी. ध़ ग रे। सा S S Sl ध़ प़ रे सा।नी. S S S


४: सा रे प़ ध़।नी. S S Sl रे ग ध़ नी.। सा S S S
     ग म नी. सा।रे S S Sl म प सा रे।ग S S S
     प ध रे ग।म S S Sl ध नी ग म।प S S S
     नी सां म प।ध S S Sl सां रें प ध।नी S S S
     रें गं ध नी।सां S S Sl गं मं नी सां।रें S S S
     मं पं सां रें।गं S S Sl गं रें सां पं।म S S S
     रे सां नी मं।गं S S Sl सां नी ध गं।रें S S S
     नी ध प रें।सां S S Sl ध प म सां।नी S S S
     प म ग नी।ध S S Sl म ग रे ध।प S S S
     ग रे सा प।म S S Sl  रे सा नी. म।ग S S S
    सा नी. ध़ ग।रे S S Sl नी. ध़ प़ रे।सा S S S

५: रे प़ ध़ नी.। सा S S Sl ग ध़ नी.सा।रे S S S
     म नी. सा रे।ग S S Sl प सा रे ग।म S S S
     ध रे ग म।प S S Sl नी ग म प।ध S S S
     सां म प ध।नी S S Sl रें प ध नी।सां S S S
     गं ध नी सां।रें S S Sl मं नी सां रें।गं S S S
     पं सां रें गं।मं S S Sl मं गं रें सां।पं S S S
     गं रें सां नी।मं S S Sl रें सां नी ध।गं S S S
     सां नी ध प।रें S S Sl नी ध प म।सां S S S
     ध प म ग।नी S S Sl प म ग रे।ध S S S
     म ग रे सा।प S S Sl  ग रे सा नी.।म S S S
     रे सा नी. ध़।ग S S Sl सा नी. ध़ प़।रे S S S



छह स्वर मेरुखंड

१: प़ ध़ नी. सा।रे ग S Sl ध़ नी. सा रे। ग म S S
     नी. सा रे ग।म प S Sl सा रे ग म।प ध S S
     रे ग म प।ध नी S Sl ग म प ध।नी सां S S
     म प ध नी।सां रें S Sl प ध नी सां।रे गं S S
     ध नी सां रें।गं मं S Sl नी सां रें गं।मं पं S S
     पं मं गं रे।सां नी S S।मं गं रें सां।नी ध S S
     गं रें सां नी।ध प S S।रें सां नी ध। प म S S
     सां नी ध प।म ग S S।नी ध प म।ग रे S S
     ध प म ग।रे सा S S।प म ग रे।सा नी.S S
     म ग रे सा।नी. ध़ S S।ग रे सा नी.।ध़ प़ S S

२: ध़ नी. सा रे। ग प़ S  Sl नी. सा रे ग।म ध़ S S
     सा रे ग म।प नी. S Sl रे ग म प।ध सा S S
     ग म प ध।नी रे S Sl  म प ध नी।सां ग S S
     प ध नी सां।रें म S Sl ध नी सां रें।गं प S S
     नी सां रें गं।मं ध S Sl सां रें गं मं।पं नी S S
     नी पं मं गं।रें सां S Sl ध मं गं रें।सां नी S S
     प गं रें सां।नी ध S Sl म रें सां नी।ध प S S
     ग सां नी ध।प म S Sl रे नी ध प।म ग S S
     सा ध प म।ग रे S Sl नी. प म ग।रे सा S S
     ध़ म ग रे।सा नी. S Sl प़ ग रे सा।नी.ध़ S S

३: नी. सा रे ग।प़ ध़ S Sl सा रे ग म।ध़ नी. S S
     रे ग म प।नी.सा S Sl ग म प ध।सा रे S S
     म प ध नी।रे ग S Sl प ध नी सां।ग म S S
     ध नी सां रें।म प S Sl नी सां रें गं।प ध S S
     सां रें गं मं।ध नी S Sl रें गं मं पं।नी सां S S
     सां नी प मं।गं रें S Sl नी ध मं गं।रें सां S S
     ध प गं रें।सां नी S Sl प म रें सां।नी ध S S
     म ग सां नी।ध प S Sl ग रे नी ध।प म S S
     रे सा ध प।म ग S Sl  सा नी. प म।ग रे S S
     नी. ध़ म ग।रे सा S Sl ध़ प़ ग रे।सा नी. S S

४: सा रे ग प़।ध़ नी. S Sl रे ग म ध़। नी. सा S S
     ग म प नी.।सा रे S Sl म प ध सा।रे ग S S
     प ध नी रे।ग म S Sl ध नी सां ग।म प S S
     नी सां रें म।प ध S Sl सां रें गं प।ध नी S S
     रें गं मं ध।नी सां S Sl गं मं पं नी।सां रें S S
     रे सां नी पं।मं गं S Sl सां नी ध मं।गं रें S S
     नी ध प गं।रें सां S Sl ध प म रें।सां नी S S
     प म ग सां।नी ध S Sl म ग रे नी।ध प S S
     ग रे सा ध।प म S Sl  रे सा नी. प।म ग S S
     सा नी. ध़  म।ग रे S Sl नी. ध़ प़ ग।रे सा S S

५:  रे ग प़ ध़।नी. सा S Sl ग म ध़ नी.।सा रे S S
     म प नी.सा ।रे ग S Sl प ध सा रे। ग म S S
     ध नी रे ग। म प S Sl नी सां ग म। प ध S S
     सां रें म प।ध नी S Sl रें गं प ध ।नी सां S S
     गं मं ध नी।सां रें S Sl मं पं नी सां। रें गं S S
     गं रे सां नी ।पं मं S Sl रे सां नी ध ।मं गं S S
     सां नी ध प।गं रें S Sl नी ध प म। रें सां S S
     ध प म ग।सां नी S Sl प म ग रे।नी ध S S
     म ग रे सा।ध प S Sl  ग रे सा नी.।प म S S
     रे सा नी. ध़।म ग S Sl सा नी. ध़ प़।ग रे S S

६: ग प़ ध़ नी.। सा रे S Sl म ध़ नी.सा ।रे ग  S S
     प नी.सा रे ।ग म S Sl ध सा रे ग।म प S S
     नी रे ग म।प ध S Sl सां ग म प। ध नी S S
     रें म प ध। नी सां S Sl गं प ध नी। सां रें S S
     मं ध नी सा। रें गं S Sl पं नी सां रें।गं मं S S
     मं गं रे सां।नी पं S Sl गं रे सां नी।ध मं S S
     रें सां नी ध।पं गं S Sl सां नी ध प। म रें S S
     नी ध प म। ग सां S Sl ध प म ग।रे नी S S
     प म ग रे।सा ध S Sl म ग रे सा।नी.प  S S
     ग रे सा नी.।ध़ म S Sl रे सा नी. ध़।प़ ग S S



सात स्वर मेरुखंड

१: प़ ध़ नी. सा।रे ग म Sl ध़ नी. सा रे। ग म प S
     नी. सा रे ग।म प ध Sl सा रे ग म।प ध नी S
     रे ग म प।ध नी सां Sl ग म प ध।नी सां रें S
     म प ध नी।सां रें गं Sl प ध नी सां।रे गं मं S
     ध नी सां रें।गं मं पं Sl पं मं गं रे।सां नी ध S
     मं गं रें सां।नी ध प S।गं रें सां नी।ध प म S
     रें सां नी ध। प म  ग S।सां नी ध प।म ग रे S
     नी ध प म।ग रे सा S।ध प म ग।रे सा नी. S
     प म ग रे।सा नी. ध़ S।म ग रे सा।नी. ध़ प़ S

२: ध़ नी. सा रे। ग म प़ Sl नी. सा रे ग।म प ध़ S
     सा रे ग म।प ध नी. Sl रे ग म प।ध नी सा S
     ग म प ध।नी सां रे Sl म प ध नी।सां रें ग S
     प ध नी सां।रें गं म Sl ध नी सां रें।गं मं प S
     नी सां रें गं।मं पं ध Sl ध पं मं गं।रें सां नी S
     प मं गं रें।सां नी ध Sl म गं रें सां।नी ध प S
     ग रें सां नी।ध प म Sl रे सां नी ध।प म ग S
     सा नी ध प।म ग रे Sl नी. ध प म।ग रे सा S
     ध़ प म ग।रे सा नी. Sl प़ म ग रे।सा नी.ध़ S

३: नी. सा रे ग।म प़ ध़ Sl सा रे ग म।प ध़ नी. S
     रे ग म प।ध नी.सा Sl ग म प ध।नी सा रे S
     म प ध नी।सां रे ग Sl प ध नी सां।रें ग म S
     ध नी सां रें।गं म प Sl नी सां रें गं।मं प ध S
     सां रें गं मं।पं ध नी Sl नी ध पं मं।गं रें सां S
     ध प मं गं।रें सां नी Sl प म गं रें।सां नी ध S
     म ग रें सां। नी ध प Sl ग रे सां नी।ध प म S
     रे सा नी ध।प म ग Sl  सा नी. ध प।म ग रे S
     नी. ध़ प म। ग रे सा Sl ध़ प़ म ग।रे सा नी. S

४: सा रे ग म। प़ ध़ नी. Sl रे ग म प।ध़ नी. सा S
     ग म प ध।नी. सा रे Sl म प ध नी।सा रे ग S
     प ध नी सां रे ग म Sl ध नी सां रें।ग म प S
     नी सां रें गं।म प ध Sl सां रें गं मं।प ध नी S
     रें गं मं पं। ध नी सां Sl सां नी ध पं।मं गं रें S
     नी ध प मं।गं रें सां Sl ध प म गं।रें सां नी S
     प म ग रें।सां नी ध Sl म ग रे सां।नी ध प S
     ग रे सा नी।ध प म Sl  रे सा नी. ध।प म ग S
     सा नी. ध़ प।म ग रे Sl नी. ध़ प़ म ग।रे सा S

५:  रे ग म प़।ध़ नी. सा Sl ग म प ध़।नी.सा रे S
     म प ध नी.।सा रे ग Sl प ध नी सा।रे ग म S
     ध नी सां रे।ग म प Sl नी सां रें ग।म प ध S
     सां रें गं म।प ध नी Sl रें गं मं प।ध नी सां S
     गं मं पं ध।नी सां रें Sl रे सां नी ध।पं मं गं S
     सां नी ध प।मं गं रें Sl नी ध प म। गं रें सां S
     ध प म ग।रें सां नी Sl प म ग रे।सां नी ध S
     म ग रे सा।नी ध प Sl  ग रे सा नी.।ध प म S
     रे सा नी. ध़।प म ग Sl सा नी. ध़ प़।म ग रे S

६: ग म प़ ध़।नी. सा रे Sl म प ध़ नी.।सा रे ग S
     प ध नी.सा। रे ग म S l ध नी सा रे।ग म प S
     नी सां रे ग। म प ध Sl सां रें ग म। प ध नी S
     रें गं म प।ध नी सां Sl गं मं प ध।नी सां रें S
     मं पं ध नी।सां रें गं Sl गं रे सां नी।ध पं मं S
     रें सां नी ध।पं मं गं Sl सां नी ध प। म गं रें S
     नी ध प म। ग रें सां Sl ध प म ग।रे सां नी S
     प म ग रे।सा नी ध Sl म ग रे सा।नी.ध प  S
     ग रे सा नी.।ध़ प म Sl रे सा नी. ध़।प़ म ग S

७: म प़ ध़ नी.।सा रे ग Sl प ध़ नी.सा।रे ग म S
     ध नी.सा रे।ग म प S l नी सा रे ग।म प ध S
     सां रे ग म।प ध नी Sl रें ग म। प ध नी सां S
     गं म प ध।नी सां रें Sl मं प ध नी।सां रें गं S
     पं ध नी सां।रें गं म Sl म गं रें सां।नी ध पं S
     गं रें सां नी।ध प मं Sl रें सां नी ध।प। म गं S
     सां नी ध प।म ग रें Sl नी ध प म।ग रे सां S
     ध प म ग रे।सा नी Sl प म ग रे।सा नी.ध S
     म ग रे सा।नी.ध़ प Sl ग रे सा नी.।ध़ प़ म S

Comments

  1. मेरुखंड की शुरुवात के लिये धन्यवाद । अनंता जोशी

    ReplyDelete
    Replies
    1. धन्यवाद जोशीजी जल्द ही रागो की शुरवात होगी।

      Delete
  2. मेरुखंड की शुरुवात के लिये धन्यवाद । अनंता जोशी

    ReplyDelete
  3. बहुत सुन्दर क्या इसका पीडीएफ मिल सकता है

    ReplyDelete
    Replies
    1. Just saw this while practicing, amazing.

      Delete

Post a Comment

Popular posts from this blog

Trital aur zaptal me alankar

raga khamaj